Cộng Đồng Văn Yên

CHIẾN THẮNG SÔNG THAO

Gồm: Đồn Đại Phác, xã Đại Phác.

Đồn Đại Bục, xã An Thịnh

Đồn Gióm, xã Đông An

( Huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái)

II. Địa điểm phân bố, đường đi đến di tích.

1. Địa điểm:

Đồn Đại Phác, Đồn Đại bục và đồn Gióm thuộc huyện Văn Yên tỉnh Yên Bái, ngược dòng thời gian tìm lại sử xưa thấy rằng:

- Thời Hùng Vương đất đại Văn yên thuộc bộ Tân Hưng nước Văn Lang.

- Thời thuộc Hán Văn Yên thuộc Tây Vu, quận Giao chỉ.

- Từ thế kỷ III đến thế kỷ V Văn Yên thuộc huyện Lâm tây, quận Tân Xương.

- Thế kỷ VI đến thế kỷ X Văn Yên thuộc huyện An Nhâm ( sau đổi là Châu Phong) còn gọi là( Phong Châu thừa Hóa quận).

- Thời lý đất đại Văn yên thuộc Châu chân Đăng còn gọi là ( châu Đăng)

- Thời nhà Trần thế kỷ XIII- XIV đất đai Văn Yên thuộc Quy Hóa, Phủ Quy Hóa.

- Thời thuộc Minh ( 1414- 1417) Văn Yên thuộc đạo thừa tuyên Hưng Hóa, phủ Quy Hóa( năm Hồng Đức 21 1490 đổi là Thừa Tuyên Hưng Hóa) trước là xứ Hưng Hóa.

- Đời Hồng Thuận( 1509- 1516) và đầu đời Gia Long vẫn gọi là Trấn Hưng Hóa.

Năm Minh Mệnh tứ 12( 1831) đổi Trấn Hưng Hóa thành Phủ Hưng Hóa thuộc tỉnh Hưng Hóa, thì đất đai Văn Yên thuộc phủ Hưng Hóa, tỉnh Hưng Hóa.

Ngày 8/9/1891 chính quyền thực dân Pháp thành lập lại địa giới tỉnh Hưng Hóa thì Văn Yên là đất của Phủ Trấn Yên. Đồn Đại Bục, Đại Phác thuộc Tổng Yên Phú, đồn Gióm là đất Tổng Văn bàn xưa gọi là Châu Thủy Vỹ sau đổi là Lao Cai (nay là tỉnh Lai Cai).

Năm 1900 chính quyền Pháp lại chia lại ranh giới cát một phần đất tỉnh Hưng Hóa thành lập tỉnh Phú Thọ đến mùa xuân năm 1900 lập lại tỉnh Hưng hóa song đổi tên là tỉnh Yên Bái, thì đất đai Đại Phác, Đại Bục vẫn thuộc Tổng Yên Phú của huyện Trấn Yên, Đông An xưa gọi Khánh An vẫn thuộc Tổng Văn Bàn của huyện Văn Bàn- Lào Cai ( trước 1/4/1900 Văn bàn của Phủ Quy Hóa tỉnh Hưng Hóa cũ).

- Ngày 16/12/1964 hội đồng Chính Phủ quyết định thành lập huyện Văn Yên từ 19 xã huyện Trấn Yên và 6 xã của Văn Bàn để thành lập huyện ngày nay.

- Xã Đông An, Lâm Giang, Lang Thíp, Châu Quế Hạ, Châu Quế Thượng sát nhập từ Văn Yên tỉnh Yên Bái ngày 1/3/1965 theo quyết định 117/CP do hội đồng Chính Phủ ban hành ngày 16/12/1964.

Đông An, huyện Văn Yên hiện có 874 hộ, 4.441 khẩu, 3.996 ha đất tự nhiên, 58 ha thổ cư, 233 ha nông nghiệp, 1.802 ha rừng tự nhiên, 1.820 ha chưa sử dụng ( 2000) đơn vị hành chính chia làm 17 thôn bản trong đó đồn Gióm thuộc Thông Chèm, đồn Gióm xưa thuộc Động Khe Bè nay không có gì thay đổi lớn.

- Đại Phác trước năm 1965 là một thôn thuộc xã Đại Đồng ngày 3/4/1965 Bộ trưởng Nội vụ ra quyết định số 125- NV đổi tên xã Đại Đồng thành xã Đại Phác.

- Ngày 16/12/1967, Bộ trưởng Bộ Nội vụ ra quyết định số 52- NV chia xã Đại Phác thành hai xã: Đại Phác và An Thịnh.

- Đại Phác có 642 hộ, 3.022 khẩu ( 2005), 884 ha tự nhiên, 39 ha thổ cư, 164 ha nông nghiệp, 260 ha lâm nghiệp, 244 rừng tự nhiên, 1 ha mặt nước, 280 ha chưa sử dụng( 2000).

- Đơn vị hành chính chia 10 thôn trong đó địa điểm đi tích đồn Đại Phác thuộc thôn Đại Phác, địa danh xã Đại Phác từ 1967 đến nay không có sự thay đổi lớn.

- An Thịnh: Trước thuộc xã Đại Phác được tách ra ngày 16/12/1967, Bộ trưởng Bộ Nội vụ ra quyết định số 52- NV hiện nay toàn xã có: 1.259 hộ, 6.339 khẩu, 2.521 ha tự nhiên, 86 ha thổ cư, 383 ha nồng nghiệp, 176 ha lâm nghiệp, 100 ha rừng tự nhiên, 2 ha mặt nước, 1.818 chưa sử dụng ( 2000) di tích thuộc thôn Làng Lớn xã An Thịnh.

2. Đường đi đến di tích:

- Đồn Đại Phác: Xã Đại Phác, huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái. Nằm ở tọa độ 104023’ - 104060’ kinh đông, 21035’ – 22010’ vĩ bắc thuộc thôn Đại Phác (xưa gọi đồi Làng Trang tiếp tày) (dịch ra là đồi giữa trung tâm). Đồn nằm sát ngay trụ sở UBND xã Đại Phác, cách trung tâm huyện lỵ Văn Yên khoảng 4 km đường chim bay về hướng đông, thuộc tả ngạn sông Hồng.

Quý khách đến di tích theo chỉ dẫn dưới đây đến thuận lợi bằng ô tô, xe máy, qua cầu Mậu A trên đường độc đạo liên xã thảm bê tông, qua xã An Thịnh đến trụ sở UBND xã Đại Phác là đến di tích.

Nếu đi đường sắt Hà Nội – Lào Cai và ngược lại quý khách xuống ga Mậu A đi vào đi tích bằng ô tô, xe máy tương tự chỉ dẫn trên đều thuận lợi.

- Đồn Đại Bục: Xã An Thịnh, huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái cách đồn Đại Phác 2 km về hướng Bắc thuộc tọa độ 21035’ - 22010’ vĩ bắc, 104023’- 104060’ kinh đông, đồn nằm trên gò Đồn Đại Bục tiếng Tày gọi là Đồn Bản Pục thuộc Làng Lớn ( xưa gọi là Mường Pục).

Cách trung tâm huyện lỵ Văn Yên (Mậu A) 3 km chim bay về hướng tây tả ngạn sông Hồng, đường bộ, đường bê tông và đường đất khoảng 6 km về hướng tây, cách trụ sở UBND xã An Thịnh 1 km về hướng Tây nam.

Quý khách có thể đến di tích theo chỉ dẫn dưới đây đến thuận lợi bằng ô tô, xe máy qua cầu Mậu A trên đường Mậu A- An Thịnh đến chợ trung tâm rẽ trái khoàng 1 km qua cánh đồng Đại Bục là đến di tích. Nếu đi từ Đại Phác ra rẽ qua thôn Cây Đa khoảng 1 km hướng Đông Bắc qua cánh đồng Đại Bục là đến di tích.

Nếu đường sắt Hà Nội – Lào Cai và ngược lại quý khách xuống ga Mậu A đi vào di tích bằng ôt ô, xe máy tượng tự như chỉ dẫn trên đều thuận lợi.

- Đồn Gióm: Xã Đông An, huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái, cách UBND xã khoảng 1,5 km về hướng Tây Bắc, cách trung tâm huyện lỵ khoảng 14km theo hướng Tây.

Quý khách có thể đến di tích theo hai con đường bằng ô tô, xe máy theo quốc lộ: Yên Bái đi Khe Sang đến trụ sở UBND xã Đông An rẽ trái khoảng 1,5 km qua cầu treo Ngòi Gióm làng Chèm là đến di tích, ngoài ra quý khách còn có thể theo quốc lộ 32C Quy Mông- Đông An đến làng Chèm là đến di tích nằm ngay bên của ngòi Gióm.

3. Vài nét khái lược quê hương Văn Yên và chiến thắng Sông Thao.

Văn Yên là huyện thành lập từ năm 1965 như cứ liệu đã khẳng định trên nền một vúng đất có bề dày lịch sử văn hóa và giàu lòng yêu nước. Đoàn kết kiên cường chống giặc ngoại xâm. Từ khi có Đảng Cộng Sản Việt Nam lãnh đạo trực tiếp là Đảng bộ huyện Văn Yên, đã phát huy truyền thống trong chiến đấu và trong xây dựng chủ nghĩa xã hội. Quân và dân Văn Yên đã góp sức cùng quân dân tỉnh Yên Bái, quân dân cả nước làm cách mạng tháng Tám thành công, khánh chiến chống thực dân Pháp xâm lược thắng lợi, đánh bại cuộc chiến tranh xâm lược của đế quốc Mỹ, bảo vệ vững chắc Tổ Quốc và giành được những thành tựu rất quan trọng trong xây dựng CNXH, mấy chục năm qua từ khi có Đảng đặc biệt từ năm 1965, Văn Yên đã có nhiều đổi thay tiến bộ. Từ một di sản kinh tế- xã hội nghèo nàn, lạc hậu, ngày nay Văn Yên có nền kinh tế nông- lâm nghiệp phát triển đang chuyển mạnh sang CNH- HĐH nông nghiệp nông thôn theo hướng CNXH, các mặt văn hóa, xã hội không ngừng phát triển, đời sống mọi mặt của đồng bào dân tộc đang ngày được cải thiện. Khối đại đoàn kết dân tộc, tôn giáo được củng cố vững chắc, trật tự an ninh xã hội được bảo đảm, hệ thống chính trị luôn được kiện toàn củng cố vững mạnh ngang tầm nhiệm vụ. Việc nghiên cứu xây dựng hồ sơ khoa học xếp hạng di tích tiêu biểu cho ba điểm thuộc chiến dịch, chiến thắng Sông Thao 1949 và nhiều di tích lịch sử- văn hóa trên địa bàn huyện Văn Yên, đặc biệt là di tích cách mạng nhằm ghi lại lịch sử đấu tranh cách mạng dựng nước và giữ nước của ông cha ta. Ghi nhận những hy sinh đóng góp to lớn của nhiều thế hệ lực lượng vũ trang, cán bộ, Đảng viên và nhân dân đoàn kết phấn đấu xây dựng nên trong mấy chục năm qua. Nâng cao lòng tự hào và củng cố niềm tin vào con đường XHCN mà Đảng ta, Bác Hồ, nhân dân ta đã lựa chọn. Đưa huyện Văn Yên tiến lên giàu mạnh, văn minh, xây dựng thành công CNXH và đậm đà bản sắc dân tộc.

* Chiến thắng Sông Thao:

Chiến dịch Sông Thao, chiến thắng Sông Thao(1949) trên quê hương Văn Yên đã được ghi lại hùng tráng trong chính sử chống giặc ngoại xâm thực dân Pháp, hiện vẫn còn lưu lại những điểm diễn ra sự kiện chiến đấu và chiến thắng tiêu biểu, gắn với 3 trận đánh tiêu diệt là 3 đồn lớn của thực dân Pháp, đồn Đại Phác, đồn Đại Bục và đồn Gióm của quân ta. Đó là hai trận đánh mở màn chiến dịch Sông Thao của tiểu đoàn 11 và tiểu đoàn 54 ngày 19/5/1949 chào mừng 59 năm ngày sinh nhật Bác, tiêu diệt gọn 2 đồn Đại Bục, Đại Phác và trận đánh quyết định của tiểu đoàn 54 ngày 16/7/1949 tiêu diệt toàn bộ quân địch tại đồn Gióm. đã góp phần tiêu diệt một lực lượng lớn quân Pháp trên phòng tuyến sông Thao, làm cho quân Pháp hoang mang, lo sợ, hoảng hốt rút chạy, với diện tích trên 300km2 vùng giải phóng được mở rộng. Hàng vạn đồng bào ta thoát khỏi ách kìm kẹp của thực dân Pháp, đồng thời căn cứ địa Việt Bắc được bảo vệ an toàn từ phía Tây bắc.

Chiến thắng Sông Thao là một trong những chiến công oanh liệt của quân và dân ta trong cuộc kháng chiến chống Pháp, Đồn Đại Phác, đồn Đại Bục và đồn Gióm là những di tích chiến tranh cách mạng cần được bảo tồn, làm điểm giáo dục chiến thuật kinh nghiệm quý báu trong đánh công kiên, đánh địch trong công sự vũng chắc trình độ trinh sát nắm địch, trình độ tác chiến hợp đồng binh chúng, phá võ vật cản, đánh lô cốt ben ngoài… giáo dục các thế hệ quân đội hôm nay và mai sau.

III. Sự kiện lịch sử, thuộc di tích:

Thực hiện Chỉ thị TW, Bộ tổng tư lệnh quyết định mở chiến dịch sông Thao tiến công từ ngày ( 19/5 -18/7/1949) nhằm thực hiện mục đích:

1.Tiêu diệt một phần sinh lực địch, làm vỡ khối ngụy binh.

2. Phá vỡ phòng tuyến sông Thao đoạn Nghĩa Lộ, Bảo Hà, Yên Bình xã theo hướng Nghĩa Lộ. Quang Huy, củng cố bàn đạp tiến sang Thượng Lào.

3. Giải phóng một bộ phận đất đại, mở rộng căn cứ Tây bắc từ sông Thao đến sông Đà phá thế uy hiếp của địch đối với Việt bắc.

4. Rèn luyện tập dượt nâng cao khả năng tác chiến của bộ đội chủ lực và địa phương.

* Sự hình thành của ba đồn Đại Bục, Đại Phác và đồn Gióm.

Năm 1947 thực hiện âm mưu tấn công lê căn cứ địa Việt Bắc của chúng ta.

Tháng 9/1947, chúng mở cuộc tấn công lên miền Tây Bắc tỉnh Yên Bái sau khi chiếm được Nghĩa Lộ và một số xã thượng huyện Trấn Yên.

Ngày 28/9/1947 chúng chiếm Dương Quỳ (Văn Bàn), chiếm đóng Bảo Hà, đánh chiếm Vực Tuần, Chấn Thịnh (Văn Chấn).

Ngày 2/10/1947 địch chiếm Thượng Bằng La, Vần, Dọc (Trấn Yên).

Ngày 8/10/1947 địch chiếm đóng Nghĩa Lộ, chiếm Hưng Khánh, Ngòi Lao, Thanh Bồng, Vân Hội, Đại Lịch, Bình Thuận, Quy Mông, tiến sát tới Âu Lâu.

Ngày 12/10/1947 quân Pháp tiến công thượng huyện Trấn Yên, lựa chọn địa điểm có lợi, chiếm đóng 3 đồn đại Bục, Đại Phác và đồn Gióm nhằm án ngữ hành lang phía Tây tấn công sang Việt Bắc. Đồng thời chúng lập chính quyền và xây dựng chính quyền bù nhìn phản động. Đến cuối tháng 10/ 1947 quân Pháp chiếm Văn Bàn, Phong Dụ, Châu Quế kiểm soát hầu hết vùng Tây Bắc và phần lớn vùng Đông Bắc, tạo sức ép vào căn cứ địa Việt Bắc của ta. Từ đây phòng tuyến sông Thao của địch đã hình thành, với một hệ thống đồn bốt dầy đặc kéo dài từ Nghĩa Lộ- Văn Bàn, phối hợp với lực lượng địch ở Chiêm Hóa- Tuyên Quang, Cao Bằng, Bắc Cạn tạo gọng kìm khép chặt căn cứ địa Việt Bắc. Đồng thời ngăn chặn ta mở rộng sang Tây Bắc. Sau khi chiếm Thượng Nguyên Trấn Yên, quân Pháp đã chọn Đại Bục, Đại Phác, đồn Gióm để xây dựng đồn bốt, khống chế các khu vực trọng yếu, chúng thường xuyên tổ chức càn quét, lùng sục, tìm bắt cán bộ ta và vơ vét của cải, lương thực của dân, bắt dân đi phu lao động xây dựng đồn, bốt làm hàng rào.

Trong thời gian quân Pháp chiếm đóng ở địa phương Tỉnh ủy Yên Bái chỉ đạo xây dựng, củng cố các đội du kích vừa tuyên truyền vận động xây dựng tiêu thổ khánh chiến, vừa tích cực phục kích, tập kích cán toán quân tuần tiễu, càn quét của địch, gây cho địch nhiều tổn thất, thu hẹp phạm vị chiếm đóng của chúng.

Đầu năm 1948, liên khu 10 dùng 2 trung đoàn bộ binh và một số đơn vị hỏa lực pháo binh tấn công vào vùng địch đang chiếm đóng ở hữu ngạn sông Hồng.

Đêm 6/1/1948 ta đánh chiếm 3/4 đồng bằng diệt 26 tên, có 5 tên Pháp, ngày 7/1/1948 quân Pháp bỏ đòn tháo chạy.

Từ 8/1/1948 đến cuối tháng 1/1948 bộ đội và du kích Đại Đồng, du kích các xã vừa đánh độc lập, vừa đánh phối hợp trên 35 trận, loại khỏi vòng vây 200 tên địch, làm cho quân địch hoang mang lo sợ, buộc chúng phải rút chạy khỏi 10 đồn khác như: Đồng Bố Vần, Mỵ, Dọc, Ba Khe, Gốc Báng, Đại Bục, đại Phác và đồn Gióm… để co cụm về phía Nghĩa Lộ ta giải phóng một vùng rộng lớn 300km và trên 3.000 dân.

Sau thắng lợi này, cơ sở kháng chiến của ta phát triển mạng, vùng Châu Quế hạ được nối liền với Văn Bàn. Chính quyền cách mạng nhanh chóng được khôi phục lại và thẳng tay trừng trị bọn tay sai phản động.

Cuộc tấn công Việt Bắc thất bại, thực dân Pháp phải điều chỉnh lại chiến lược chiến tranh, chuyển từ đánh nhanh, thắng nhanh sang đánh lâu dài với ta. Chúng thay thế các cuộc càn quét lớn tiêu diệt chủ lực của ta bằng các cuộc hành quân phá hủy cơ sở kinh tế, chính trị của ta củng cố ngụy quân, ngụy quyền, ra sức dồn dân bắt lính, vơ vét của cải, xây dựng củng cố hệ thống đồn bốt.

Cuối tháng 5/1948 quân Pháp từ Nghĩa Lộ, Văn Bàn mở cuộc tiến công mới chiếm lại các xã thượng huyện Trấn Yên (hữu ngạn sống Hồng) lập lại các đồn Đại Bục, Đại Phác và đồn Gióm, uy hiếp nghiêm trọng vùng tự do, căn cứ của ta ở tạ ngạn sông Hồng, chúng lập lại chính quyền tay sai, tổ chức các đội lĩnh dõng, thường xuyên tổ chức càn quét, dồn dân vào quanh đồn vơ vét lương thực của cải, bắt dân đi phục vụ, đào đắt xây đồn, làm hàng rào bảo vệ tại các đồn Đại Bục, Đại Phác, đồn Gióm, địch tập trung xây dựng tương đối kiên cố, quân số đông, hỏa lực mạnh, gồm các loại: cối 81, cối 60, đại liên, trung liên, súng trường, lựu đạn…

Về phía ta, từ giữa năm 1948, lực lượng ta ở vùng thượng huyện Trấn Yên và Châu Quế, Phong Dụ, thường xuyên tổ chức huấn luyện và phối hợp chiến đấu trong hai tháng 10- 11/1948 bộ đội và du kích đã phối hợp đánh 3 trận xuất sắc ở Châu Quế, phục kích địch trên đường Gióm Phong Dụ, đường Lang Thíp, Đại Phác, diệt 30 tên, thu nhiều vũ khí trang bị. Những hoạt động của bộ đội và du kích đã làm cho địch ăn không ngon, ngủ không yên, đồng thời tạo mọi điều kiện cho xây dựng cơ sở và phát triển chiến tranh du kích.

Đầu năm 1949 Hội nghị Trung ương VI đã chỉ rõ giai đoạn cách mạng đã bắt đầu từ sau chiến thắng Việt Bắc 1947. Sự chuyển biến của cách mạng Trung Hoa và sự khốn đốn của thực dân Pháp là điều kiện cho ta thực hiện phương châm chiến lược của giai đoạn mới và tích cực chuẩn bị cho tổng phản công.

* Diễn biến tiến công các đồn:

Đầu tháng 4/1949 Bộ tư lệnh ra lệnh chuẩn bị mở chiến dịch Sông Thao ở Tây Bắc, mục đích là tiêu diệt sinh lực địch, mở rộng căn cứ địa Tây Bắc, phá thế uy hiếp của địch đối với Việt Bắc và củng cố bàn đạp tiến sang thượng Lào. Bộ tổng tư lệnh đã điều động một số đơn vị đang chuẩn bị chiến đấu giải phóng Bắc Cạn và một số đơn vị đang chiến đấu ở đường số 4 khẩn trương hành quân lên Tây Bắc.

Ngày 19/5/1949 chiến dịch Sông Thao do đồng chí Lê Trọng Tấn là chỉ huy trưởng, đồng chí Cao Văn Khánh là chỉ huy phó chính trị đã chính thức mở màn, đúng dịp kỷ niệm 59 năm ngày sinh nhật Bác Hồ, tiểu đoàn 54 đánh đồn Đại Bục, tiểu đoàn 11 đánh dồn Đại Phác.

16 giờ 30 phút ngày 19/5/1949, hỏa lực cối 81 và bom phong Ba ZoKa của ta đồn dập bắn vào đồn Đại Bục. Sau đó ít phút bộ đội ta đã lọt vào đồn địch, cuộc chiến đấu diễn ra ác liệt, đòn giặc cháy rực. Sau hơn 30 phút bộ đội ta tiến công chiến đấu quyết liệt, ta đã san bằng đồn, diệt và bắt toàn bộ quân địch.

- Đồn Đại Phác (cùng ngày) tiếng súng cối và Ba ZoKa nổ vang dội ở đồn Đại Bục đã thôi thúc cán bộ chiến sỹ tiểu đoàn 11. 16 giờ 40 phút, hỏa lực ta bắn chế áp, tiểu đoàn 11 dùng thanh ván leo vào đồn giặc. Quân giặc chống trả ác liệt, cuộc chiến đấu diễn ra dữ dội, giằng co. Ta liên tục mở các đợt xung phong và đổi hướng tiến công, tới 18 giờ bộ đội ta chiếm và diệt xong đồn Đại Phác, diệt và bắt sống gần hết lực lượng địch chỉ có một vài tên lính Thái và hai tên Pháp chạy thoát. Kết quả hai trận đánh đồn Đại Bục, Đại Phác chiều ngày 19/5/1949, ta tiêu diệt và bắt sống gần 200 tên địch, trong đó có 38 tên Pháp, ( 33 tên bị tiêu diệt, 5 tên bị bắt), thu và phá hủy 6 súng trường, súng ngắn, 1 máy vô tuyến điện, 2 kho đạn, 1 hòm tiền Đông Dương và rất nhiều lương thực, thực phẩm, quân trang, quân dụng của địch. Đây thực sự là chiến công xuất sắc. Món quà quý giá của quân và dân ta chúc mừng ngày sinh nhật Bác Hồ.

Chiến thắng Đại Bục, Đại Phác đã làm cho thực dân Pháp bị động lúng túng lại càng làm thêm lúng túng hơn, buộc địch phải vội vã điều quân từ Lao Cai, Phong Thổ tới đối phó.

Cuối tháng 6/1949 ta tiến công tiêu diệt cứ điểm chỉ huy phân khu phố Giàng và một loạt các đồn bốt địch ở tả ngạn sông Thao của địch bị phá vỡ một mảng dài 30km từ Bảo Hà đi Nghĩa Lộ bị cắt đứt, chính quyền tay sai địch bị tan dã, một số tên bị trừng trị, một tên chạy vào Nghĩa Lộ.

Khi địch phán đoán ta không còn khả năng mở tiếp chiến dịch mới thì ngày 16/7/1949 tiểu đoàn 54 phối hợp với một số đơn vị pháo binh bất ngờ tấn công Đồn Gióm, chỉ trong vòng 35 phút, đồn Gióm bị hạ, hàng trăm tên địch bị tiêu diệt và bị bắt làm tù binh, ta thu 2 súng cối 81, 2 súng trường và quân trang, quân dụng của địch, chiến thắng đồn Gióm.

Ngày 16/7/1949 đã giáng cho quân Pháp một đòn chí mạng làm cho chúng hoảng hốt chạy khỏi một loạy đồn bốt khác. Phóng tuyến sông Thao của địch lại bị vỡ thêm một mảng lớn kéo dài từ ba Khe tới Bảo Hà, dài 70km.

Chiến dịch sông Thao kết thúc thắng lợi, ta tiêu diệt và bắt rút gần 30 đồn bốt địch, thượng huyện Trấn Yên được hoàn toàn giải phóng. Trên 3.000 đồng bào các dân tộc thoát khỏi ách kìm kẹp của địch. Bộ máy ngụy quân, ngụy quyền địch tan rã, cơ sở chính trị và lực lượng vũ trang của ta được củng cố vững chắc hơn từ đây: Nhiệm vụ chính trị của địa phương chuyển sang giai đoạn mới, lấy xây dựng hậu phương, huy động sức người, sức của cho kháng chiến là chính.

Từ năm 1950-1954 phát huy chiến dịch chiến thắng sông Thao. Quân và dân thượng huyện Trấn Yên( nay là huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái) đã tích cực củng cố chính quyền cách mạng, vừa chiến đấu tiêu diệt các lực lượng thám báo, biệt kích địch, tham gia tiễn phỉ trừ gian, đồng thời huy động hàng vạn dân công hỏa tuyến phục vụ các chiến dịch, động viên hàng ngàn con em các dân tộc Văn Yên tham gai bộ đội chủ lực, dân quân du kích, huy động hàng ngàn tấn lương thực, thực phẩm, hàng trăm thuyền bè, góp phần tích cực đưa cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp tới thắng lợi cuối cùng.

* Ý nghĩa chiến thắng, chiến dịch Sông Thao 1949.

Chiến thắng Sông Thao năm 1949 mở đầu là hai trận tiêu diệt 2 đồn Đại Bục, Đại Phác ngày 19/5/1949 kết thúc chiến dịch là trận đánh tiêu diệt đồn Gióm, ngày 16/7/1949 có ý nghĩa lịch sử rất to lớn đối với cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp nói chung và đối với quân và dân Yên Bái nói riêng trên mảnh đất “phen Dậu” có tầm quan trọng chiến lược quân sự này.

Chiến thắng Sông Thao là một nước cờ đột phá về trình độ chiến lược của ta nhằm tiêu hao sinh lực địch, phá vỡ phòng tuyến kiên cố sông Thao của thực dân Pháp, mở rộng vùng giải phóng nối Việt Bắc với Tây Bắc, phá thế bao vây uy hiếp của địch đối với căn cứ địa Việt Bắc từ hướng tây. Tạo điều kiện thuận lợi cho cuộc kháng chiến của ta tiến lên giành thế chủ động. Chiến thắng Sông Thao tiêu diệt và bức sút gần 30 đồn bốt địch, tiêu biểu những đồn lớn như Đại Bục, Đại Phác và đồn Gióm đã giải phóng một vùng rộng lớn kéo dài từ Ba Khe tới Bảo Hà đã tạo ra bàn đạp cho các đơn vị chủ lực ta tiến lên giải phóng Nghĩa Lộ và mở đường tiến sang Thượng Lào.

Từ những trận đánh then chốt ở Đại Bục, Đại Phác và đồn Gióm có ý nghĩa rất quan trọng đối với bộ đội chủ lực ta trước khi các tiêu đoàn 11, 54 được rút về thành lập đại đoàn quân tiên phong (Sư đoàn 308, sư đoàn chủ lực đầu tiên của Bộ) một bước tiến mới trưởng thành của Quân đội nhân dân Việt Nam. Qua chiến dịch Sông Thao bộ đội chủ lực ta có thêm nhiều kinh nghiệm quý báu trong đánh công kiên, đánh địch trong công sự vững chắc, các đơn vị chủ lực đã nâng cao trình độ kỹ thuật, chiến thuật, trình độ trinh sát nắm địch, trình độ tác chiến hiệp đồng binh chủng, phá vật cản, đánh lô cốt bên ngoài, lô cốt mẹ bên trong, làm cơ sở cho Bộ tổng tham mưu nghiên cứu biên soạn tài liệu huấn luyện bộ đội, chuẩn bị cho việc xây dựng các binh đoàn chủ lực mạnh, đáp ứng yêu cầu chuẩn bị cho các cuộc chiến dịch tiếp theo giành thắng lợi cuối cùng.

Với Yên Bái, việc tiêu diệt các đồn Đại Bục, Đại Phác, đòn Gióm làm cho quân Pháp hoang mang tột độ, tháo chạy khỏi một loạt các đồn bốt bên hữu ngạn ở địa phương. Từ đây, một vùng rộng lớn của thượng huyện Trấn Yên rộng 300km2 với 3.000 dân được giải phóng, hệ thống chính quyền địch tan rã. Chính quyền cách mạng được củng cố, một dấu mốc son lịch sử xây dựng ngày càng vững chắc, từ đây nhiệm vụ chính trị của địa phương đã chuyển sang giai đoạn mới lấy xây dựng hậu phương, huy động sức người, sức của cho kháng chiến là chính. Nhân dân các dân tộc trong tỉnh và huyện vui mừng phấn khởi tin tưởng vào Đảng, lực lượng vũ trang tích cực lao động sản xuất và tham gia kháng chiến góp phần đưa cuộc kháng chiến đến thắng lợi cuối cùng ở miền Bắc 1954 và góp phần trong cuộc kháng chiến chống Mỹ thắng lợi thống nhất đất nước 1975.

Trong thời kỳ đổi mới, quân và dân huyện Văn Yên luôn phát huy tốt truyền thống dân tộc, truyền thống quê hương, luôn đoàn kết, tin tưởng tuyệt đối vào sự lãnh đạo của Đảng, tích cực xây dựng củng cố các tổ chức Đảng, chính quyền vững mạnh, lãnh đạo nhân dân phát huy ý thức tự lực, tự cường, vượt qua mọi khó khăn, xây dựng quê hương Văn Yên ngày càng giàu đẹp, văn minh, tiến bộ, luôn là lá cờ đầu của tỉnh Yên Bái trong lao động sản xuất và giữ vững an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội đặc biệt là chiến thắng Sông Thao, quân và dân huyện Văn Yên đã được Đảng và nhà nước phong tặng danh hiệu a hùng lực lượng vũ trang thời kỳ chống Pháp và hiện nay quân và dân huyện Văn Yên lại vinh dự được Đảng, nhà nước phong tặng danh hiệu anh hùng lao động thời kỳ đổi mới và đang vững bước trên con đường cách mạng CNH- HĐH nông nghiệp nông thôn, quân dân ấm no, hạnh phúc.

IV. Loại di tích:

Chiến thắng, chiến dịch Sông Thao ( 1949) gồm các điểm di tích tiêu biểu.

- Đồn Đại Bục, xã An Thịnh, huyện Văn Yên.

- Đồn Đại Phác, xã Đại Phác, huyện Văn Yên.

- Đồn Gióm, xã Đông An, huyện Văn Yên.

Đó là các di tích thuộc vùng quê miền núi có lịch sử truyền thống cách mạng, một vùng chiến lược quân sự “Phen Dậu” bảo vệ vững chắc tổ quốc miền biên viễn phía Bắc trong dọc dài lịch sử, đặc biệt các đồn trên đã chứng kiến ông cha ta chống giặc ngoại xâm anh hùng, chứng kiến trận mở màn chiến dịch Sông Thao về chiến thuật cường tập đánh bộ binh hay, sáng tạo, nổi bật nhất là chiến thuật tấn công công sự của quân đội ta ngày đầu chống thực dân Pháp tái xâm lược. Một trận mở màn lập thành tích mừng 59 năm ngày sinh nhật Bác 19/5/1949. Nên các đồn trên có đủ điều kiện xếp vào loại:

1. Di tích chiến thắng Sông Thao

ĐỒN ĐẠI PHÁC

2. Di tích chiến thắng Sông Thao

ĐỒN ĐẠI BỤC

3. Di tích chiến thắng Sông Thao

ĐỒN GIÓM

Những di tích trên vượt lên trên hết vẫn là địa danh giáo dục chiến thuật đánh bộ binh trên công sự của các thế hệ lực lượng vũ trang. Ngoài ra các di tích lịch sử chiến dịch chiến thắng Sông Thao nằm trên tuyến du lịch- văn hóa đền, chùa, văn hóa dân tộc, cơ sở sản xuất, công nghiệp chế biến phía tây dọc sông Hồng đi Lào Cai- Trung Quốc của địa phương Yên Bái khá thuận lợi.

V. Hiện trạng di tích:

Hiện trạng trong lịch sử thời thuộc Pháp chiếm đóng hầu hết các đồn (điểm di tích) được xây dựng trên những điểm cao, có tầm quan sát khá rộng, có ý nghĩa về chiến thuật, đồn cơ bản được bố trí thành 2 khu, mỗi khu có cấu trúc theo hình tam giác ở các góc đều có lô cốt, tường ghép bằng tre, nứa, gỗ. Trong độ đất nện kiên cố với độ dày 50-70cm, xung quanh có nhiều lỗ châu mai, có thể bán ra các hướng, lô cốt mẹ ở trung tâm được thiết kế 2-3 tầng là vị trí chỉ huy của địch, xung mỗi khu đồn đều có 2-3 hàng tre nứa vót nhọn, ken dầy như lông nhím (mỗi mắt chứa 1cm), cao 2m có hệ thống giao thông hào nối các lô cốt nhỏ và nối với trung tâm chỉ huy.

Nhà cửa trong đồn thiết kế toàn bằng tường đất sét nện dày 40- 50cm, có lỗ châu mai, nhà nọ nối với nhà kia, quay ra ngoài, tạo thành những bức tường bao quanh của mỗi khu đồn. Trong đồn còn có trung tâm chỉ huy, có khu hậu cần, trận địa hỏa lực, các đồn tiêu biểu lớn như: Đồn Đại Phác, đồn Gióm còn bố trí trận địa cối, có sân thể thao. Đồn Gióm còn có bể nuôi cá cảnh. Với cách xây dựng đồn như trên của địch là nhằm thực hiện âm mưu chiếm đóng lâu dài, mang tính chất phòng ngự dã chiến tương đối kiên cố đề phòng ta tấn công.

+Hiện trạng hiện nay:

Trải dài gần 60 năm từ khi giải phóng (1949) hiện trạng di tích không còn nguyên vẹn, do thời gian do tiến công bất ngờ thiêu trụi để diệt quân Pháp, nay chỉ còn nền đồn, giao thông hào nằm trong tán lá cây công nghiệp, hay bỏ hoang, còn bom, mìn, đạn dược dưới lòng đất nhân dân không dám khai phá. Được nhân dân ý thức bảo vệ các khu đồn làm di tích theo nguyện vọng của nhân dân sở tại và huyện Văn Yên.

Như đã nói ở các phần trên, đặc trưng nổi bật nhất của cụm di tích này là di tích sự kiện lịch sử, yếu tố lịch sử chính là địa điểm chiến sự quân sự. Mở màn chiến dịch Sông Thao mang hình ảnh vị lãnh tụ kính yêu “Bác bảo thắng là thắng” đánh dấu bước trưởng thành của chiến thuật quân đội ta trong giai đoạn lịch sử chống thực dân Pháp xâm lược, mặt khác các khu đồi gần trung tâm chính quyền xã, sát các cánh đồng Đại Phác, Đại Bục, Đông An xếp hạng các di tích này góp phần bảo vệ sinh thái rừng đầu nguồn quan trọng, điều hòa nước, khí hậu tưới tiêu ổn định sản xuất. Rất cần có chính sách, phương án bảo vệ môi trường chu đáo, khoa học phục vụ đời sống sinh hoạt của nhân dân và phát huy truyền thống anh hùng cách mạng của địa phương.

VI. Giá trị của di tích lịch sử chiến dịch, chiến thắng Sông Thao:

Chiến dịch chiến thắng Sông Thao, các điểm tiêu biểu Đại Bục, Đai Phác, đồn Gióm xứng đáng được ghi nhận, sự chiến thắng đã góp phần quan trọng phá vỡ một mảng lớn phòng tuyến Sông Thao của địch (dài hơn 70km) giải phóng một vùng tự do với căn cứ địch hậu ở Yên Bái, Sơn La, Lào Cai tạo điều kiện thuận lợi cho việc tiến quân sâu vào vùng Tây Bắc tạo điều kiện cho công tác hậu địch phát triển mạnh mẽ nhất của bộ đội địa phương, dân quân du kích trong thời gian này.

Chiến dịch đã đảm bảo bí mật, bất ngờ, sử trí linh hoạt chuyển hướng đúng thời cơ, quyết tâm thực hiện đúng kế hoạch chiến dịch, kết hợp chặt chẽ giữa hướng chính và các hướng nghi binh phối hợp thực hiện có hiệu quả giữa các lực lượng quân, dân. Đặc biệt đã làm cho quân địch hoang mang tinh thần tột độ vùng Tây Bắc.

Trận đánh thắng lợi mang linh hồn Chủ tịch Hồ Chí Minh, tinh thần cán bộ, chiến sỹ các đơn vị quyết tâm chiến đấu cao, kiên quyết dũng cảm giành thắng lợi tạo tiền đề, niềm tin tất thắng cho các chiến dịch tiếp theo sau này như chiến dịch Lê Hồng Phong (1950), chiến dịch Lý Thường Kiệt (1951) và chiến dịch Tây Bắc giải phóng Nghĩa Lộ (1952).

Chiến thắng đã đóng góp những kinh nghiệm quý báu thiết thực nhất cho công tác nghiên cứu từng bước hình thành nguyên tắc chiến thuật tiểu đoàn đánh địch, giáo dục đánh địch trong công sự vững chắc của các thế hệ lực lượng vũ trang của ta, ứng dụng trong chiến đấu.

Trước mắt các điểm di tích nơi đây hàng năm trở thành địa điểm hội tụ của các thế hệ trẻ trong vùng tụ họp kỷ niệm ngày giải phóng chiến dịch Sông Thao, ôn lại truyền thống đánh giặc cha ông 19/5 và tuyên truyền thân thế và sự nghiệp của Người nhân ngày sinh nhật Bác.